Thị lang:

Tội hai người xét kỹ đã rành rành

Ông lão già lố lăng và ngạo mạn

Là thủ lĩnh những bọn người phiến loạn

Về kinh đô phá rối cuộc trị an

Đi khắp nơi ca tụng bóng phai tàn

của tên giặc đã giết bao vua chúa

Đầu phản nghịch cần phải bêu giữa chợ

Cho bọn người khinh bạc đến soi gương

Cho lòng dân yên tĩnh đạo cương thường.

Tham tri:

Còn cô gái?

Thi lang:

Cứ cho rằng là hậu phi nguỵ đế

Là Bao Tự, Tây Thi, là Đát Kỷ

Làm siêu lòng dũng sĩ với văn nhân

Đem thi ca tình cảm chuốc lòng dân

Hòng gây lại cơ đồ cho Tây nguỵ

Nếu để mặc người điên đi vạn lý

Hát nghêu ngao và cười khóc nỉ non

Thì có ngày nghiêng đổ dãy Trường Sơn

Thành Phú Xuân ngất chín từng khói lửa

Bọn giặc trời lại tung hoành phen nữa

Lũ văn nhân thì bìu díu thê nhi

Vét bạc vàng, sợ chết rủ nhau đi

Bọn dũng sĩ hoài thân trong tử địa

Uổng một đời không làm nên đại nghĩa

Mà chết vì nước mắt của người điên.

Tham tri:

Xin đại nhân chớ vội vàng lên án

Cửa miệng dân gian không thiếu những điều

Ca tụng Tây Sơn, oán trách đương triều

Dân oán hận phải tìm ra gốc ngọn

Đây là Kiệt Trụ hay đây là Nghiêu Thuấn?

Chúa thượng nhân từ sao oán hận không nguôi?

Như lão già say mượn chén u hoài

Thân hàn sĩ chán vương hầu đế bá

Sự phẫn uất chất đầy sân nho giả

Gót hung đồ đạp đổ nếp tiền nhân

Nhà Tây Sơn dấy nghiệp được lòng dân

Lão tin tưởng vào đường gươm vạn thắng

Lòng trung liệt những chờ mưa đợi nắng

Mong non sông vươn tới cõi cao xa

Đang ước mơ, chợt Nguyễn Huệ thăng hà

Thôi đổ sụp bao nhiêu tầng oanh liệt!

Nghiệp Tây Sơn đang dần dần tự diệt

Mượn bầu men, lão nhớ thuở oai hùng

Và gieo sầu lên cây cỏ non sông

Lão thương tiếc phải đâu là có tội?

Dù khinh mạn, nhưng cuộc đời biến đổi

Ai mà không chua chát ở tròng lòng?

Chứ cánh tay người tuổi tác cô trung

chỉ đủ sức nghiêng một bình rượu quý!

Hiệu uý:

Quan Tham tri nói thực là chí lý

Lão là người mượn rượu để u hoài

Ta cứ mời ông lão rong chơi

Dạo khắp cảnh nước non thanh tú

Mặc người say bạn bầu cùng thơ phú

Rượu đầy vò, nước mắt sẽ dần vơi

Và bóng hình Nguyễn Huệ sẽ tàn rơi

Theo ánh nắng mùa xuân nhoà kỷ niệm

Tham tri:

Còn cô gái, ôi dung nhan kiều diễm

Chót lầm sinh vào thế kỷ loạn ly

Nên có người dám ví với Tây Thi

và Đát Kỷ, làm nghiêng thành đổ nước

Hồn cao rộng, trời mây nào sánh được

Trao tay chồng gươm báu giữ giang san

Nơi quê hương chờ nhạc ngựa khải hoàn

Bao nhiêu năm không bay về cánh nhạn

Bên gối mộng đã vắng người bầu bạn

Lại thấy ngày tàn tạ của Tây Sơn

Một sớm kia, nàng ngơ ngẩn lên đường

Tìm người cũ, hồn điên vì tưởng nhớ

Mộng vĩ đại thuở vinh quang rực rỡ

Đã tàn theo bóng dáng của người yêu

Đến kinh đô một buổi nắng nghiêng chiều

Lòng tê tái rung lên thành tiếng hát

Người đau khổ, toàn thân là nước mắt

Mà bảo rằng làm loạn, ôi oan khiên!

Kết tội người điên, phép nước cũng thành điên!

Hiệu uý:

Quan Tham tri nói thực là chí lý

Kết tội người điên quả là mất trí

Hồn cô đơn lồng lộng gió thương yêu

Lòng thiết tha hoài cảm biết bao nhiêu

Theo thiển ý, cứ mời cô gái nọ

đến một cảnh trời hoa xuân đương nở

Và tìm cho cô gái người chồng xưa

Thì hết điên và hết nói vẩn vơ.

Tham tri:

Còn đến chuyện xui dân hèn khởi loạn

Bằng nhan sắc, bằng thi ca tình cảm

Thì hai người không lấy được lòng tin

của muôn dân đang muốn hưởng bình yên

Hai người ấy là kỳ hoa dị thảo

Mọc đường xa từ một chiều gió bão

Ta nhìn chơi không chắc đã hại gì

Ai đành tâm đem lưỡi kiếm giết đi?

Sự chém giết đã não lòng dân nước

Ai trị dân làm cho dân khiếp nhược

Và oán hờn, là thế tất suy vong

Từ đầu năm giặc giã nổi như ong

Vì khắp xứ treo rất nhiều thủ cấp

Các doanh trấn còn xây thêm ngục thất

Thì bọn người vào ngục cứ tăng thêm

Sự trị an cần giữ lấy uy nghiêm

Nhưng nguyên lý vẫn chỉ là nhân đức

Vua đã vậy, còn những người quyền chức

Cứ ra oai, thích chém lắm đầu người

Thì đầu mình, rụng cũng nhanh thôi.

Thị lang:

Quan tham tri đừng dài lời nguỵ biện

Đầu không rụng, không hết mầm chinh chiến

(Hạ giọng nói với Vũ tướng quân)

Về việc này, theo tôn ý tướng quân

Có nên dùng hình luật chém tội nhân

Hay thả hổ về khu rừng đất Bắc?

Vũ tướng quân (bàng hoàng):

Cái án này... tuỳ hai ngài cân nhắc...

Thị lang:

Không thể nào tha thứ bọn giặc già

Vẫn rắp tâm làm rối loạn sơn hà

Tôi xuống án: Giết hai người do thám!

Sáng sớm mai sẽ đem ra xử trảm

(Với Tham tri)

Mời đại nhân phê vào án tử hình.

Tham tri:

Tôi dám đâu đem tài hèn trí thiển

Xét tội người cùng với bậc cao minh!

Tôi không phê, ngài xử lấy một mình!

Thị lang:

Quan Tham tri chạy theo đà của giặc!

Tham tri (giận dữ):

Ngài dám bảo tôi đây là phản trắc?

Thị lang:

Vì xưa kia ông ăn lộc Tây Sơn

Khi chúa công chiếm lại thành Quy Nhơn

Ông khúm núm ra hàng cầu áo mũ

Hiệu uý:

Không ai khen những người đem chuyện cũ

Khích bác nhau! Tôi biết quan Tham tri

Về theo chúa công lúc đó, chỉ vì

Có tài năng mong giúp dân dựng nước

Quyết không phải vì tranh giành quyền tước

Như đại nhân!

Thị lang:

Quan Hiệu uý thanh niên

Nên trọng người mái tóc trắng pha đen

Hiệu uý:

Tuổi tuy ít nhưng trí này chẳng hẹp

Tay đại nhân là bàn tay gang thép

Trí đại nhân là một vũng ao tù

Thị lang:

Tôi không ngờ quan Hiệu uý cũng về hùa

Với lũ giặc!

Hiệu uý (tuốt kiếm):

Đừng nói lời càn rỡ

Gươm danh dự không bao giờ tha thứ!

(Định chém Thị lang)

Vũ tướng quân (ngăn lại):

Nơi công đường không phải chỗ làm càn

Không trị mình sao trị nổi giang san?

(Với hai Hình quan)

Cái án này khó tìm ra manh mối

Vì sự thực hai người đều vô tội

Họ lang thang hát nhảm ở bên đường

Như ông già mượn chén nói ngông cuồng

Còn thiếu phụ chỉ là người mơ mộng

Nhưng dù sao, họ đã là những bóng

Những lá vàng rớt lại của Tây Sơn

Ta há nên giữ mãi mối căm hờn

Với những kẻ chỉ hão huyền thương tiếc?

Thị lang:

Đó là giặc, tôi tưởng cần phải giết?

Vũ tướng quân:

Lẽ cố nhiên, nhưng chớ giết vội vàng

Ta chưa tìm ra tang chứng rõ ràng.

Thị lang (cười gằn):

Vừa lúc trước đây, tướng quân đanh thép

Mà bây giờ... hừ... gớm thay sắc đẹp!

Hiệu uý:

Nào ai mê vì sắc đẹp nghiêng trời

Nhưng phải tha, vì vô tội, cả hai người!

Thị lang:

Họ còn sống, họ còn gây chinh chiến

Vũ tướng quân:

Hai đại nhân chỉ nên vào nội điện

Để đem trình Ngự lãm xét việc này

Thị lang:

Vâng, phải trình Ngự lãm, thế cũng hay

Lệnh Chúa thượng sẽ không ai bàn cãi

Chỉ ngài Ngự mới tìm ra lẽ phải

Chúng tôi xin vâng ý Vũ tướng quân

(Quay sang Tham tri)

Ta phải vào bệ kiến. Mời đại nhân!

Tham tri:

Lẽ dĩ nhiên tôi phải vào trong nội

Lấy gươm sắc nhà vua ra xử tội

Ai dèm pha sỉ nhục một hàng thần?

Thị lang (ngạo nghễ):

Tôi xin chờ gươm sắc của đại nhân.

(Thị lang giơ tay. Tham tri đỏ mặt đi nhanh.

Thị lang vênh váo nhìn Hiệu uý rồi đi sau)

Hạ màn

Kiều Loan Mục Lục