(Thư lại và lính dẫn ông già đến công đường. Lão đứng nhìn bốn phía)

Thị lang:

Lão già kia còn nghĩ ngợi điều chi?

Vào tới đây sao ngươi chẳng chịu quỳ?

Ông già (cười lớn):

Tuổi thơ, quỳ dưới gối gia nghiêm

Đi học, quỳ nghe chữ thánh hiền

Lúc gặp đấng anh hùng áo vải

Ta quỳ nghe tiếng sét kinh thiên

Ngày nay, tóc bạc, thân trơ trọi

Cha mẹ nằm yên dưới dạ đài

Thầy học qua đời, vua đã mất

Hỏi ta còn quỳ trước mặt ai?

Thị lang (ra bộ ân cần):

Ta thương tuổi già, cởi trói cho ngươi

Vào tới đây, đừng hung hăng ngỗ ngược

Hãy tường khai quê quán họ tên người.

Ông già:

Lão sinh ra chẳng biết họ tên gì

Đời vẫn gọi ta rằng: “Ông lão rượu”

Còn quê hương? Chao ôi! Con linh điểu

Rừng núi nào dung nổi cánh bao la?

Đoá hoàng vân không có đất xây nhà

Theo sự nghiệp anh hùng đi bốn hướng

Đến ngày nay thành rượu ngon rót xuống

Dâng mưa to bão lớn quét trần gian

Thành Phú Xuân chao đảo sắp rơi tàn

Dưới mũi kiếm Bắc Bình Vương Nguyễn Huệ!

Thị lang:

Đó là giặc, cấm nhà ngươi ca tụng.

Ông già:

Đó là giặc nhưng nghiêng trời trí dũng

Cũng làm vua mà lại biết thương dân

Hàng trăm năm ta mới gặp một lần

Đó là giặc. Biết ai không là giặc?

Một nước nhỏ mà phân chia Nam Bắc

Xâu xé nhau vì hai chữ lợi danh

Tam vương, ngũ đế, cướp đất phá thành

Mấy trăm năm nghe dân tình xao xác

Thay cái đạo làm người bằng giáo mác

Yến ẩm lầu cao... xương máu chan hoà Đấng cao xanh tủi thẹn chót sinh ra

Giống quái vật lấy tên là vua chúa Nên phải có người hát ngao đây đó

Trốn ra ngoài rơm rác của cuộc đời

Ta thấy ai vừa thắng trận lên ngôi Ai là giặc? - Mà ai không là giặc?

(Cười khà khà)

Thị lang:

Quân sĩ đâu? hãy nọc tên lão tặc Đánh trăm roi cho biết phép triều đình.

Vũ tướng quân (giơ tay ngăn Thị lang):

Xin đại nhân hãy dẹp nỗi bất bình

Người tuổi tác đã sắp về cõi thọ.

Ông già (quay lại nhìn Vũ tướng quân):

Ai đấy nhỉ, mà uy nghi áo mũ

Dám can ngăn nộ khí của hình quan?

Thôi lão nhớ rồi! (cười lớn)

A! Chức trọng quan sang

Thay nét mặt nhanh bằng tay vẽ phóng!

Ông làm tướng đấy ư? - Vầng trán rộng

Sao ngày nay thấp ngắn bé tèo teo?

Hai mắt ông xưa nhân hậu trong veo

Giờ nẩy lửa! - Cả cái mồm tươi trẻ

Chỉ còn nét vạch ngang trông đúng vẻ

Bậc lược thao dũng liệt của đương triều áo mũ này,

Ông đã tốn bao nhiêu lời nịnh hót? - Thưa ông... ông họ Vũ?

Thị lang (chú ý hơn):

Lão nói gì? - Người lão quen biết cũ?

Ông già (càng đủng đỉnh):

Xưa, tướng quân đi học đạo thánh hiền

Tôi giảng dạy thế nào, ông đã vội quên?

Mà thấm thoát đã nghênh ngang quyền chức?

Hừ, tốt đỏ qua sông, bán sa chi lực!

Lọt vào cung, sĩ tượng cũng lao đao!

Buồn cười thay! Thế sự lật nhào

Tôi tiếc quá ngày ông còn để chỏm!

Thị lang (nham hiểm, quát mắng):

Làm nhục Vũ tướng quân là tội lớn

Không thể dung tha! Ngươi nói lại đi!

Người làm thầy Tây Sơn giảng dạy những gì

cho bọn đầu xanh?

Vũ tướng quân:

Cụ già nhầm đấy

Tôi biết cụ là ai đâu!

Ông già (cười sằng sặc):

Đúng vậy!

Làm tướng Nguyễn Triều, sao biết được ta!

Ngồi lầu cao, mắt bé bỗng đâm loà

Biết sao được ta là ai!

(Giơ tay chỉ thẳng vào mặt Vũ tướng quân, gọi to)

Vũ Văn Giỏi!

Đúng tên tiểu sinh ngày mười sáu tuổi

Cắp sách học ta, học đạo thương dân

Đạo làm người! - Ai đã học chữ “nhân”

Đều từ chối không làm quan triều Nguyễn

Chỉ có ông, học mấy pho kinh điển

Rút được ra hai chữ “lợi” và “danh”

Hai chữ vàng biến hoá rất nhanh

Đã thành chữ bất nhân! Vô sỉ!

(Vũ tướng quân định cử động, bỗng lại ngồi im, đau đớn, cắn môi. Công đường lặng đi một phút nặng nề)

Thị lang:

Hãy khai thực những ai cùng theo Nguỵ

Ta tâu vua sẽ giảm tội cho ngươi.

Ông già:

Làm giặc ư? Sao lại hỏi mình tôi?

Người làm loạn là những người phẫn uất

Vì chính sự bạo tàn. Ôi! Nước mắt

bao nhiêu lần rỏ xuống những hồn oan?

Chính sự gì đi cầu viện ngoại bang

về tàn sát những người dân vô tội?

Ông Nguyễn Huệ ngày xưa đi bốn cõi

Chia kho tàng Trịnh Nguyễn cho muôn dân

Đến ngày nay ai là lũ bất nhân

đã cướp hết quả ngon vườn tươi tốt?

Chính sự gì? Lũ dã man, ngu dốt

Giết hiền tài, ưa xiểm nịnh, nạt dân lành?

Thị lang:

Cắt lưỡi đi!

Tham tri:

Đại nhân đừng phẫn nộ

Dùng cực hình là hành vi man rợ!

Ông già (lại giọng say):

Nơi kinh kỳ có chủ quán bao dong

Mời ta uống mỗi ngày ba nậm rượu

Đời đẹp quá, trong mùi hương mỹ tửu

Riêng chiều qua, lão cạn bốn vò đầy

Đến bây giờ, có lẽ vẫn còn say

Mắc bệnh rượu nên ta buồn ta khóc

Nghĩ tủi nhục cho non sông gấm vóc!

Thị lang (tuốt gươm trên án):

Lão già này xấc láo, chẳng mềm gan

Chém phăng đi cho hết giống nói càn!

Tham tri (gạt đi):

Quân sĩ đâu? - Giam ông già vào ngục

Chờ tỉnh rượu sẽ hỏi ra sự thực.

Ông già:

Đừng chờ ta tỉnh rượu ở đời này

Ta còn say đến khi về đất lạnh

Đầu ta rụng nhưng hồn ta lanh lảnh

Cười các ngươi toàn một lũ vô lương.

(Lính lôi tuột ông già đi)

Kiều Loan Mục Lục